حادثه انفجار قطار نیشابور
شــرح واقعـه:
در ساعت چهار و چهل و دو دقیقه بامداد بیست و نهم بهمن ماه هشتاد و دو از طریق تلفن 125 ستاد فرماندهی سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی نیشابور ، یک فقره فرار واگنهای باری اعلام می گردد، فردی که خود را کارمند راه آهن خراسان معرفی می کند از آن سوی خط تلفن اظهار می کند: تعدادی واگن که حامل پنبه، گوگرد، و بنزین می باشد، از ایستگاه ابومسلم - سه ایستگاه قبل از ایستگاه نیشابور- به طور ناخواسته فرار کرده و می افزاید که به احتمال زیاد این واگنها در ورودی شهر نیشابور سه راه جمهوری از ریل خارج می شود و به همین دلیل ایستگاههای 3 و 4 و 1 آتش نشانی به ترتیب به محل اعزام و در سمت شمال و جنوب ریل با رعایت فاصله مستقر می شوند ، چند دقیقه ای از تماس اول نگذشته که تماس دوم با 125 خبر از خارج شدن واگنها از ریل در ایستگاه خیام - یک ایستگاه قبل از نیشابور- می دهد و اضافه می کند که واگنها به شدت دچار آتش سوزی گشته اند و 4 واگن نیز از ایستگاه خیام عبور کرده و با سرعت به سمت نیشابور در حرکت اند، بدین ترتیب با دستور ستاد فرماندهی خودروهای ایستگاههای یک و سه به ایستگاه خیام - واقع در روستای دهنو هاشم آباد در 24 کیلومتری نیشابور- اعزام و ایستگاه 4 نیز در محل سه راه جمهوری نیشابور می ماند تا در صورتی که 4 واگن دیگر حادثه آفرین شوند به مقابله با آنها بپردازد.
پس از لحظاتی چهار واگن نیز در سه راه جمهوری از ریل خارج گشته و مأمورین آتش نشانی ایستگاه چهار پس از بررسی و اطمینان از خالی و بی خطر بودن این واگنها ، به محل حادثه ایستگاه خیام اعزام شدند.
خودرو ایستگاه یک که اولین خودرو اعزامی به ایستگاه خیام بود بعد از رسیدن به محل حجم و شدت آتش سوزی را بسیار گسترده توصیف کرده و تقاضای نیروی کمکی بیشتری می کند، نیروهای کمکی به محل اعزام می شوند و مواد دچار حریق شده نیز، پنبه ، گوگرد، و بنزین اعلام می گردد که تمامی توصیه های ایمنی از طریق ستاد فرماندهی صورت می گیرد و پس از لحظاتی شهید مرتضی فخریان مدیر عامل فقید سازمان آتش نشانی نیشابور در محل حاضر شده و فرماندهی عملیات را بر عهده می گیرد. عملیات اطفاء به خوبی پیش می رود ، در ساعت 9 صبح از سوی مدیر عامل سازمان آتش نشانی و فرمانده عملیات اعلام می شود که حریق مهار شده است، و به کنترل کامل در آمده است اما ناگهان در ساعت 37/9 صبح در حالی که نیروهای آتش نشانی شهرهای نیشابور ، مشهد، قدمگاه، خرو، درود و فولاد خراسان در محل مشغول اطفاء حریق بودند ، انفجاری بسیار مهیب منطقه را ویران می کند، صدای انفجار در دهها کیلومتر آن طرف تر مشهد و نیشابور هم شنیده می شود در مشهد- 90 کیلومتری محل حادثه- زلزله 5/3 ریشتری ثبت می شود، منطقه را بحران فرا می گیرد، حدود 320 نفر کشته میشوند که هیچ یک لباس بر تن نداشتند و حدود 460 نفر زخمی نیز گزارش می شود.
در این حادثه 24 آتش نشان به شهادت می رسند و مسئولین شهری نیشابور شامل فرماندار، معاونین شهردار، مدیر عامل آتش نشانی نیشابور ، هلال احمر ، مأمورین نیروی انتظامی،کارکنان راه آهن و اهالی روستا و منطقه، از دیگر افرادی هستند که در این حادثه کشته می شوند تا این حادثه تلخ از حوادث نادر آتش نشانی نام گیرد.
در این حادثه تلخ تا شعاع 10 کیلومتری تمام شیشه ها شکست، چرخ واگن قطار دو کیلومتر پرتاب شد و گودالی به عمق حدود 25 متر و قطر 80 متر به وجود آمد منطقه را غم و آه و ماتم فرا گرفت و چه بچه ها که پدر و مادرشان را از دست دادندو چه خانواده هایی که در غم از دست دادن بهترین کسانشان سیاهپوش شدند.در این سانحه دلخراش که در نهایت چند سوزن بان و کارمند راه آهن مقصر شناخته شدند به نظر می رسد مقصر اصلی همان نبودن سیستم ایمنی و مقررات حمل و نقل ریلی است.
چگونه واگنها فرار کردند ؟
51 واگن باری که حدود 36 ساعت در ایستگاه ابومسلم 40 کیلومتری محل حادثه متوقف بوده اند، یک باره به حرکت در می آیند، و تا دو ایستگاه بعد بدون هیچ مانعی حرکت می کنند و در نهایت با برخورد به یک لوکوموتیو از خط خارج و با توجه به مواد آتش زا شعله ور می شوند، این در حالی است که واگنها در مسیر کور قرار داده شده بودند. طبق مصاحبه مدیر عامل وقت راه آهن تعداد واگنها هر چقدر باشد دو کفش خط یکی در واگن ابتدایی و دیگری در واگن انتهایی کافی است که از حرکت واگنها جلوگیری کند و در رابطه با بستن ترمزهای دستی اگر ترمز چهار تا پنج واگن بسته می بوده کفایت می کرده است. ابتدا همه فکر می کردند حادثه عمدی و ناشی از خرابکاری است اما در بررسی به عمل آمده از سوی کمیسیون فنی بررسی سوانح راه آهن این احتمال رد شد و در نهایت علت فرار واگنها این چنین اعلام شد:
1- نبستن ترمز دستی به طور صحیح و عدم دقت کافی در این زمینه
2- سهل انگاری در خصوص سوار کردن کفش خط و عدم نظارت دقیق از سوی رئیس قطار
3- شیب تند و غیر استاندارد راه آهن
به گونه ای که اگر ترمز دستی ها درست بسته می شدند و کفش خط ها درست کار گذاشته می شدند با نیروی حداقل دو لوکوموتیو واگنها بیش از 2 متر جابجا نمی شدند.
محموله واگنها و آتش سوزی
در این واگنها 4 ماده اصلی پنبه ، گوگرد، نفتا سوخت هواپیما و کود نیترات آمونیوم حمل می شده اند که ترتیب آرایش واگنها به صورت ذیل بوده است:
4 واگن اول خالی، پنج واگن بعدی بنزین ، 10 واگن پنبه - یک واگن بنزین – 9 واگن گوگرد- 7 واگن کود نیترات آمونیوم – 2 واگن خالی – 8 واگن گوگرد – 5 واگن انتهایی خالی، که جمعاً 51 واگن بوده است و از این 51 واگن همانطور که در آرایش این واگنها ذکر شد جمعاً 11 واگن خالی – 6 واگن بنزین -10 واگن پنبه – 17 واگن گوگرد و 7 واگن کود نیترات آمونیوم بوده است.این واگنها پس از فرار پس از طی 40 کیلومتر در عرض 13 دقیقه با یک لوکوموتیو متوقف در ایستگاه راه آهن خیام برخورد و آرایش واگنها به هم خورده و در هم تنیده می شود که واگنها دچار آتش سوزی می گردند و پس از 5 ساعت موجب انفجاری سهمگین می شوند.از لحاظ مقررات ایمنی کالاهای ذکر شده به هیچ عنوان نباید در کنار هم انبار یا حمل و نقل گردند، زیرا می توانند به آتش سوزی و انفجار کمک نمایند که در ادامه ذکر خواهد گردید.
آیا استاندارد حمل و نقل ریلی رعایت شده بود؟
6 فاکتور کلیدی حمل و نقل ریلی به صورت زیر ذکر شده است:
1- مسئولیت پذیری 2- ایمنی 3- برنامه ریزی 4- دقت و قابلیت اطمینان 5- تشکیل بانک اطلاعات 6- تجهیزات پیشرفته حمل و نقلی متأسفانه در حادثه انفجار قطار به هیچ یک از این فاکتورها اهمیتی داده نشده بود و این فاکتورها رعایت نشده بود ، چه خوب است که اینها در حد شعار نباشد و واقعاً به مرحله عمل در آید. ضمن اینکه طبق استانداردهای ایمنی هر کالایی که حمل می شود باید بر روی واگن برچسب لوزی شناسایی خطرات آن کالا حک شود که متأسفانه این کار نیز صورت نگرفته بود.
مواد شیمیایی موجود در قطار فاجعه
1 -گـوگـرد:
خواص فیزیکی گوگرد عبارت است از:
- رنگ : زرد •حالت: جامد • سختی: شکننده
موارد استفاده:
در کبریت سازی، ساخت ترکیبات گوگرددار، رفع انگلهای نباتات بکار می رود. پماد گوگرد در معالجه مرض جرب مصرف می شود. جهت ولکانیزا سیون لاستیک از گوگرد استفاده می شود.
خطرات آتش سوزی و انفجار: جامد قابل اشتعال بوده که به سرعت مشتعل می گردد غبارات یا بخارات آن با هوا تشکیل یک مخلوط قابل انفجار می دهد.
نقطه شعله زنی که 207 درجه سانتی گراد و درجه حرارت اشتعالش 232 درجه سانتیگراد است. در ترکیب با مواد اکسید کننده تشکیل یک مخلوط قابل انفجار می دهد.
خطرات بهداشتی: غبارات آن سبب تحریکات پوستی و چشمی و ریوی می گردد. در اثر سوختن تولید گاز سمی دی اکسید گوگرد می نماید. از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.
طریقه اطفاء حریق: جهت اطفاء حریق آن از آب بصورت اسپری استفاده کنید. از پاشیدن آب با فشار زیاد مستقیماً بر روی سولفور مشتعل خودداری نمائید زیرا سبب پخش شدن آن به اطراف می گردد. حریقهای کوچک آن را می توان با ریختن ماسه یا گوگرد اضافی اطفاء نمود. به هنگام عملیات از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.
طریقه نگهداری و حمل و نقل:در حالت جامد در پاکت یا کیسه های کنفی و یا در داخل بشکه ها نگهداری و حمل و نقل می گردد. در حالت مذاب در داخل مخازن فلزی نگهداری و حمل و نقل می شود.باید در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت گردد و در محلهای خنک و دارای تهویه نگهداری شود. جدا از کلراتها، نیتراتها و مواد اکسید کننده دیگر نگهداری گردد.
2 - بنزین: در طبقه بندی مواد شیمیایی ماده ای است سمی و استنشاق آن باعث ایجاد سردرد ، سرگیجه، حالت تهوع می شود.حد آستانه مجاز آن 500 قسمت در میلیون است،از ماسک و وسایل حفاظتی استفاده شود. وجود سرب در برخی انواع بنزین نیز مخاطرات بهداشتی به همراه دارد، سرب که ماده ای سمی و خطرناک است در صورت تماس با پوست بدن ممکن است سلامت را به خطر اندازد.
طریقه اطفاء حریق:جهت خنک نمودن مخازن آن از آب بصورت اسپری استفاده نمایید. جهت اطفاء شعله آن را از کف مقاوم الکلی و یا خاموش کننده گاز کربنیک و یا پودر اطفائی استفاده کنید. از دستگاه تنفسی و لباس ایمن هنگام عملیات استفاده شود.
طریقه نگهداری و حمل و نقل:در داخل ظروف و مخازن فلزی نگهداری و حمل و نقل می گردد.باید در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت گردد.نگهداری ان در انبارهای غیر سرپوشیده ترجیح داده می شود.
3 - پنبه: مقاومت پنبه در برابر تخریب حرارتی عالی است. رنگ الیاف زمانی که به مدت چند ساعت در برابر نور خورشید قرار گیرد زرد می شود.در دمای 150 درجه اکسید شده و تجزیه می شود. اگر به مدت چند دقیقه در دمای 240 درجه قرار گیرد آسیب می بیند و در هوا می سوزد.
روش خاموش کردن :بهترین روش برای خاموش کردن پنبه روش غرق آبی است که باید آنقدر آب بر روی پنبه ریخته شود تا علاوه بر خاموش شدن آتش از برگشت آن نیز جلوگیری شود در غیر این صورت با اولین جریان هوایی که به آن برسد آتش مجدد شعله ور خواهد شد .
علی اکبر شکیبا
کارشناس امور ایمنی ومدیریت امداد درسوانح
